Het ambacht van lijstenmaker is een eeuwen oud beroep. Waar eerst een kader of lijst een architectonisch onderdeel was om een afbeelding te omkaderen, werd het in de loop van de 14 e eeuw een zelfstandige bescherming om beschilderde panelen of opgespannen doeken te kunnen vervoeren. In de loop van de tijd groeide de lijst uit tot een zelfstandig onderdeel van een kunstwerk. Waar in de late middeleeuwen de schrijnwerker de ambachtsman was die een sobere omkadering verzorgde, zag je in latere eeuwen dat de lijst de status van de eigenaar moest onderstrepen, met onder meer uitbundige, vergulde ornamenten. Het vak van lijstenmaker was geboren en vele schilderijlijsten zijn door de toegepaste technieken en vormen, kunstwerken op zich. Hoe kunstzinnig in die dagen ook gemaakt, het doel van een lijst nu is veel meer om een schilderstuk of andere beelddragers beter tot zijn recht te laten komen.
Het ambacht van lijstenmaker heeft zich ontwikkeld. Niet alleen door een voortschrijdende ontwikkeling van materialen, hulpmiddelen en machines voor de lijstenmaker zelf, maar vooral ook door de diversiteit van de aard van de objecten die tegenwoordig op de werkbank van de lijstenmaker terecht komen. Hierbij speelt de taak van de lijstenmaker als esthetische specialist en als voorlichter m.b.t. de conservering, het behoud van het kunstwerk, een belangrijke rol.
Het ambacht van lijstenmaker werd in Nederland vooral door zelfstudie en overdracht van vakman op leerling (vaak van de ene generatie op de andere) in stand gehouden. Een echte opleiding is er nooit geweest. Wilde je als Nederlander lijstenmaker worden, dan kon je daarvoor een opleiding volgen in de andere Europese landen.
Aan het beging van deze eeuw werd in Nederland de branchevereniging Art-Frame opgericht. Groothandel en lijstenmakers verenigden zich. Daar werd ook steeds duidelijker, dat het niet hebben van een eigen opleiding een enorm gemis was. Een steeds terugkerend agendapunt bleef de vraag hoe een eigen opleiding voor lijstenmaker van de grond te krijgen. De branche is klein en miste daardoor menskracht om zelf een beroepsopleiding te starten.
Daarom werd uiteindelijk aansluiting gezocht bij het MKB. Vervolgens ontstonden er contacten met het SBB en het daarbij behorende Meld- en Expertisepunt Specialistisch vakmanschap. De hulp die hierbij geboden werd door het Meldpunt was onontbeerlijk, om onze weg in onderwijsland te ontdekken.
Art-Frame ging in eerste instantie voor het realiseren van een volwaardige MBO vakopleiding lijstenmaker. Anticiperend hierop besloot Art-Frame zich aan te sluiten bij het Engelse systeem van de Guild Commanded Framer. Bestaande lijstenmakers konden laten zien, dat ze het vak verstonden en werden na het afleggen van een examen gecertificeerd.
Voordat de branche vereniging in welk onderwijstraject dan ook kon stappen, was het belangrijk kerncijfers over de branche te verkrijgen. Die waren tot nu toe nooit geïnventariseerd. Via het Meldpunt is er een uitgebreide Arbeidsmarktverkenning uitgevoerd. De cijfers die hieruit kwamen werden in februari 2017 gepresenteerd. Belangrijke cijfers zijn onder meer: er zijn 690 lijstenmakerijen in Nederland, waarin 1300 mensen werkzaam zijn (1022 fte’s). Er kwam ook uit, dat er een jaarlijkse opleidingsbehoefte was aan ca. 43 nieuwe beroepsbeoefenaren. De kleinschalige beroepsgroep kwam door deze cijfers in aanmerking voor begeleiding naar een eigen opleiding.
Waar te beginnen met de opleiding?
Partijen waren het er over eens, dat het best kon worden begonnen met een Keuzedeel Lijstenmaker, binnen de mbo BOL opleidingen creatief vakman of restauratie en decoratie. Het ROC Nimeto Utrecht stond hier voor open. Er bleek bij inventarisatie van de lesstof een duidelijke aansluiting te zijn bij de BOL opleiding restauratie en decoratie op het Nimeto. In samenspraak met het Nimeto en door Art-Frame afgevaardigde lijstenmakers t.w. Marieke Smit en Wim van Boxtel, werd de reeds geïnventariseerde vakkennis van Art en Frame overgedragen aan het Nimeto. Niet alle kosten, die hier voor gemaakt zouden worden, konden door de overheid betaald worden. Met name de kosten van het maken van het lesmateriaal voor het keuzedeel bleef buiten de bekostiging. Gelukkig was de Stichting Klein en Uniek Specialistisch Vakmanschap bereid in de kosten hiervoor bij te dragen.
Bij het Nimeto werd een leslokaal ingericht voor het vak van lijstenmaker. Het keuzedeel kreeg de benaming Lijstenmaken en inlijsten, omdat de lijstenmaker tegenwoordig veel meer doet dan alleen het maken van lijsten. Het (opnieuw) inlijsten van particulier cultureel erfgoed en de zorg voor het behoud daarvan voor de toekomst met de nieuwste materialen en inzichten is een belangrijk werkgebied geworden van de moderne lijstenmaker.
In 2018 werd het keuzedeel officieel door de minister goedgekeurd en in het begin van 2019 voor het eerst uitgevoerd. Van februari tot en met april volgden 13 studenten het keuzedeel. Dit werd afgesloten met een examen. Alle deelnemers wisten tot tevredenheid van de examinatoren het examenstuk te overleggen.
Wat de branchevereniging Art-Frame betreft blijft het streven om te komen tot een uitgebreidere volwaardige opleiding voor lijstenmaker. Er wordt ook nog nagedacht over de ontwikkeling van en examinering tot de titel meester lijstenmaker en een deeltijd opleiding voor volwassenen tot lijstenmaker. Daarnaast is er het initiatief van de Ambachtsacademie waar werkzoekenden van 40 jaar en ouder in de praktijk in de verhouding van gezel/meester het vak kunnen leren.
Er is een veel belovend begin gemaakt met de ontwikkeling van het keuzedeel ’Lijstenmaken en inlijsten’ naar een uitgebreidere opleiding tot lijstenmaker. Dat biedt perspectief en toekomst voor een branche die dat hard nodig heeft .
Projectverantwoording is opgesteld door Marieke Smit en Wim van Boxtel van branchevereniging Art-Frame, 2019